تحقیق نجوم و ستاره شناسی
فهرست
مقدمه. 2
تعداد آسمانها 3
سیر تحولی و رشد. 4
اخترشناسی خورشید. 4
دانش سیارات.. 6
اخترشناسی ستارگان (ستاره شناسی) 7
اخترشناسی کیهانی. 8
کهکشانها وخوشهها 9
نتیجه گیری.. 10
منابع : 11
نجوم
علم بررسی موقعیت،
تغییرات، حرکت و ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی پدیدههای آسمانی از جمله ستارگان، سیارات، دنبالهدارها، کهکشانها و پدیدههایی مانند شفق
قطبی و تشعشعات پس زمینهای فضا میباشد که منشاء آنها در خارج از جو
زمین قرار دارد. این رشته با رشتههایی
مانند فیزیک، شیمی و فیزیک حرکت ارتباط تنگاتنگ دارد و
همچنین با رشته فضاشناسی فیزیکی
(پیدایش و تکامل جهان) ارتباط نزدیکی
دارد.
اگر تنها ستارگان مورد مطالعه قرار بگیرند به آن ستارهشناسی (Stellar Astronomy) گفته میشود.
اخترشناسی یکی از قدیمیترین
علوم است. اخترشناسان در تمدنهای اولیه بشری به دقت آسمان شب را بررسی میکردند و
ابزارهای ساده اخترشناسی از همان ابتدا شناخته شده بودند. با اختراع تلسکوپ، تحولی
عظیم در این رشته ایجاد شد و دوران اخترشناسی جدید آغاز گردید.
در قرن ۲۰، رشته اخترشناسی به
دو رشته اخترشناسی شهودی
و فیزیک کیهان نظری
تبدیل
شد. در اخترشناسی شهودی به دنبال جمع آوری دادهها و پردازش آنها و همچنین ساخت و
نگهداری ابزارهای اخترشناسی هستیم. در فیزیک کیهان نظری به دنبال کسب اطمینان از
صحت نتایج به دست آمده از مدلهای تحلیلی و تحلیلهای کامپیوتری هستیم. این دو
رشته در کنار یکدیگر رشتههای کامل را ایجاد میکنند که اخترشناسی نظری نام دارد و
به دنبال توصیف یافتههای شهودی است. با استفاده از یافتههای
اخترشناسی میتوان نظریههای بنیادین فیزیک مانند نظریه نسبیت
عام را آزمایش کرد. در طول تاریخ، اخترشناسان آماتور
در
بسیاری از کشفهای مهم اخترشناسی نقش داشتهاند و اخترشناسی یکی از محدود رشتههایی
است که در آن افراد آماتور نقشی بسیار فعال دارند و مخصوصاً در کشف و مشاهده پدیدههای
گذرا و محلی امیدوارکننده ظاهر شدهاند. علم اخترشناسی مدرن را
نباید با علم احکام نجوم (طالعبینی یا اخترگویی)
مقایسه
کنید چرا که در طالعبینی یا اخترگویی اعتقاد بر آن است که امور انسانها با
موقعیت اشیاء سماوی در ارتباط است. اگرچه اخترشناسی (Astronomy)
و طالعبینی یا اخترگویی (Astrology) دو رشتهای هستند که منشأ یکسانی دارند اما اغلب متفکران
بر این باورند که این دو رشته از هم جدا شدهاند وتفاوتهای بسیاری بین آنها وجود
دارد.
از قرنهای چهارم تا ششم پیش از میلاد مسیح، اخترشناسان یونانی
پی بردند که باید بیشتر از یک سایبان (آسمان) وجود داشته باشد. چون اوضاع نسبی
ستارگان ثابت، که حول زمین حرکت میکنند، ظاهرا تغییری نمیکند، اما اوضاع نسبی
خورشید، ماه و پنج جسم درخشان ستاره مانند که امروزه سیارات عطارد، زهره، مریخ،
مشتری و زحل میگویند) تغییر میکنند. در قرآن مجید نیز، جایی که صحبت از حقیقت
آسمان میکند، لفظ آسمانهای هفتگانه بکار برده میشود. روشهای مختلف اندازه گیری فواصل کیهانی
در حدود صد و پنجاه سال پیش از میلاد، هیپارکوس، فاصله زمین تا ماه
را بر حسب قطر زمین بدست آورد. وی روشی را بکار برد که یک قرن پیش از او، بوسیله
جسورترین اخترشناس یونانی آریستارکوس، پیشنهاد شده بود. آریستاکوس متوجه شده بود که انحنای سایه
زمین، وقتی که از ماه میگذرد، باید ابعاد نسبی زمین تا ماه را نشان دهد. با پذیرش
این نظر و به کمک روشهای هندسی میتوان فاصله زمین تا ماه را بر حسب قطر زمین
محاسبه کرد.
برای تعیین فاصله خورشید نیز، آریستاکوس، یک روش هندسی را بکار
برد که از نظر تئوری درست بود. اما نیاز به اندازه گیری زاویههایی چنان کوچک داشت
که جز با استفاده از وسایل امروزی ممکن نبود. هر چند که ارقام وی درست نبود، اما
او نتیجه گرفت که خورشید حداقل باید هفت برابر بزرگتر از زمین باشد و لذا گردش
خورشید به دور زمین که در آن زمان رایج بود، غیر منطقی دانست.
ستارهشناسان بعدی حرکات اجرام آسمانی را بر مبنای این نظریه
مورد مطالعه قرار دادند که زمین ساکن است و در مرکز عالم قرار دارد. نفوذ و سلطه
این نظریه تا سال ۱۵۴۳، یعنی تا زمانی که کوپرنیک کتاب خود را منتشر کرد و با پذیرش عقیده آریستاکوس، زمین را
برای همیشه از مرکز جهان بودن بیرون راند، حاکم بود.
یکی دیگر از روشهایی که با آن میتوان فاصلههای کیهانی را
محاسبه کرد، استفاده از روش اختلاف منظر است.
روش دیگر استفاده از مثلثات است. بطلیموس با استفاده از مثلثات
توانست فاصله راه را از روی اختلاف منظر آن تعیین کند و نتیجهاش با رقم پیشین، که
بوسیله هیپارکوس بدست آمده بود، تطبیق میکرد.
البته امروزه روشهای مختلف دیگری که خیلی دقیقتر از روشهای فوق
است، فاصله خورشید از زمین بطور متوسط تقریبا، برابر ۵‚۱۴۹ میلیون کیلومتر است. این فاصله میانگین را واحد نجومی (با علامت اختصاری A.U) مینامند و فاصلههای
دیگر منظومه خورشیدی را با این واحد میسنجند.
سیر تحولی
و رشد
با گسترش روز افزون علم و ساخت تلسکوپهای دقیق، دانشمندان، در
اندازه گیری ابعاد جهان روز به روز به نتایج جدیدتری نائل میشدند. با ساخته شدن و
گسترش این وسایل اندازه گیری، دید بشر نسبت به جهان نیز تغییر یافت. به عنوان مثال
با چشم غیر مسلح تقریبا میتوانیم در حدود ۶ هزار ستاره را
ببینیم، اما اختراع تلسکوپ ناگهان آشکار کرد که این فقط جزیی از جهان است.
هر چند با بوجود آمدن وسایل دقیق اندازه گیری، دانش نیز نسبت
به جهان هستی، گسترش پیدا میکرد، اما نظریههای مختلفی توسط دانشمندان ارائه میگردد.
از جمله دانشمندانی که نسبت به ارایه این نظریهها اقدام کردند میتوان به ویلیام
هرشل (Wiliam Herschel)، ستارهشناس
آلمانیتبار انگلیسی یا کوبوس کورنلیس کاپیتن (Jacobus cornelis kapteyn)، اخترشناس هلندی، شارل مسیر (Charles Messier) و
هابل و …
اشاره کرد. پایان جهان کجاست؟ سرانجام بعد از تحقیقات گسترده توسط پیچیدهترین
تلسکوپها، دانشمندان دریافتند که:
غیر از کهکشان ما، کهکشانهای دیگری نیز وجود دارد. کهکشانهایی
وجود دارند که جرم آنها بیشتر از کهکشان ماست. بر اساس مقیاس جدید فاصلهها، سن
زمین حد اقل ۵ میلیارد سال است و این حد با حدسیات زمین شناسان در مورد سن
زمین مطابقت دارد.
همچنین تلسکوپهای جدید وجود خوشههای کهکشانی را نشان میدهد.
کهکشان ما نیز ظاهرا جزیی از یک خوشه محلی است که شامل ابرهای ماژلان، کهکشان
امرأة المسلسله و سهها، کهکشان کوچک نزدیک آن و چند کهکشان کوچک دیگر هست که روی
هم رفته نوزده عضو را تشکیل میدهند.
اگر
کهکشانها خوشهها را و خوشهها نیز خوشههای بزرگتری را تشکیل میدهند، آیا میتوان
گفت که جهان و به تبع آن فضا، تا بینهایت گسترده شده است؟ یا اینکه چرا برای جهان
و چه برای فضا انتهایی وجود ندارد؟ در هر حال، دانشمندان با وجود اینکه با تخمین
میتوانند تا فاصله ۹ میلیارد سال نوری، چیزهایی را تشخیص دهند، ولی هنوز هم نشانهای
از پایان جهان پیدا نکردهاند.
تصویر ماورا بنفش از فتوسفرهای فعال خورشید که توسط تلسکوپ فضایی تریس (TRACE) گرفته شدهاست.
(تصویر از ناسا).
غروب خورشید در مریخ
خورشید ستارهای است که بیشترین تحقیقات علمی بر روی آن تمرکز یافتهاست.
خورشید یکی از توالیهای اصلی ستارههای کوتوله طبقه ستارگان G2V است که حدود ۶/۴ میلیارد سال عمر
دارد. خورشید ستارهای متغیر نیست اما در چرخه فعالیت آن تغییرات
متناوبی صورت میگیرد که به حلقه نقطهای خورشیدی معروف است. در واقع در هر
۱۱
سال در تعداد لکههای خورشیدی نوساناتی رخ میدهد. لکه هایخورشیدی نواحی هستند که
در آنها دما کمتر از دمای میانگین خورشید است و فعالیتهای مغناطیسی شدیدی در این
مکانها رخ میدهد.
میزان درخشندگی خورشید با افزایش عمر آن افزایش یافتهاست و از
زمانی که به یک ستاره توالی اصلی تبدیل شد تاکنون به درخشندگی آن ۴۰
درصد افزوده شدهاست. همچنین در درخشندگی خورشید تغییراتی ایجاد میشود که اثرات
قابل ملاحظهای بر کره زمین دارد. کمینه ماندر، باعث ایجاد پدیده عصر یخبندان کوچک در قرون وسطی شدهاست. سطح خارجی خورشید را نورسپهر گویند. در قسمت بالایی این لایه منطقهای
با نام کروموسفر قرار دارد. این ناحیه هم توسط یک ناحیه
گذرا که دمای آن به سرعت افزایش مییابد احاطه شده و در نهایت تاجهای بسیار داغ و
گدازنده خورشید قرار دارند.
در مرکز خورشید، دما و فشار کافی برای وقوع پدیده جوش هستهای وجود دارد. در بالای این هسته، ناحیهای
به نام ناحیه تشعشع قرار دارد که در آن ماده پلاسما انرژی را با استفاده از تشعشات منتقل میکند. لایه بعدی ناحیه همرفت است که در آن ماده گازی شکل انرژی را با
استفاده از جابجایی فیزیکی گاز منتقل میکند. گفته میشود این ناحیه همرفت عامل
ایجاد نقاط خورشیدی هستند که در این نقاط فعالیت مغناطیسی شدیدی را ملاحظه میکنیم .
این رشته اخترشناسی مجموعه سیارات، اقمار طبیعی، سیارات کوتوله،
ستارگان دنبالهدار،
شبه ستارگان و دیگر اجرام سماوی که به دور خورشید میچرخند و همچنین سیارات خارج از سلطه خورشید را بررسی میکند. منظومه شمسی با استفاده از تلسکوپها و در نهایت
سفینههای فضایی به خوبی مورد مطالعه قرار گرفتهاست. این اطلاعات بدست آمده منبع
خوبی برای درک بهتر از نحوه پیدایش و تکامل این منظومه سیارات محسوب میشود اما
هنوز باید تحقیقات را به طور گسترده ادامه دهیم.
نقطه سیاه رنگی که در بالای تصویر دیده میشود یک گردباد است که دیوارهای متحرک را در سطح مریخ ایجاد کردهاست. این ستون متحرک و چرخان
جو مریخ (که با گردبادهای زمینی (تورنادوها) قابل مقایسهاست) نوار طولانی و سیاه
رنگی را به وجود آوردهاست.
منظومه شمسی از سیارات داخلی، کمربند شبه ستاره و سیارات خارجی
تشکیل شدهاست. سیارات خاکی عبارتاند از: تیر، زهره، زمین و مریخ. سیارات ابرگاز خارجی عبارتاند از: مشتری، زحل، اورانوس و نپتون.
این سیارات از یک صفحه دیسک مانند سیارهای بدوی تشکیل شدهاند
که در اطراف خورشید قرار داشتهاست. به علت وجود جاذبه، برخورد و اتحاد، دیسک
مجموعهایهایی از ماده تبدیل شد که همان سیارات بدوی بودند. سپس فشار تشعشعات
طوفانهای خورشیدی بخش اعظم ماده را به حاشیه راند و تنها سیاراتی که از جرم کافی
برخوردار بودند در جو گازی باقی ماندند. این سیارات در طی دورانی که در آن بمبارانهای
شدیدی صورت میگرفت، و از شواهد آن میتوان به درههای ناشی از بمباران در سطح ماه
اشاره کرد، مواد موجود در اطراف خود را جذب یا آنها را دور ساختند. در طی این
دوران احتمالاً برخی از سیارات بدوی با یکدیگر برخورد کردند و برای مثال نظریه
برخورد بزرگ نحوه شکل گیری ماه را تشریح میکند.
وقتی سیاره به جرم مورد نظر و مناسب دست پیدا میکند، در طی
پدیده تفکیک سیارهای، مواد با چگالی مختلف در داخل سیاره پخش میشوند. در طی این
فرآیند یک هسته سنگی یا فلزی تشکیل شده و اطراف آن را مواد مختلف احاطه میکنند.
هسته میتواند حاوی مواد جامد یا مایع باشد و برخی از هستههای سیارات دارای میدان مغناطیسی مخصوص به خودهستند که جوآنها را از
طوفانهای خورشیدی مصون نگاه میدارد . گرمای داخلی ماه یا سیاره براثر برخورد مواد رادیواکتیو (مانند اورانیوم و توریم و۲۶Al ) و
یا گرمای ناشی از مد تولید میشود. دربرخی از سیارات واقمار آنهاگرمای کافی
برای وقوع پدیدههایی مانند آتشفشان و تکتونیک وجود دارد . سطح سیاراتی که دارای جو هستند دراثر حرکت آب وباد
دچار فرسودگی میشود. اجرام کوچکتر که از گرمای ناشی
از مد بهره مند نیستند به سرعت سرد میشوند واغلب فعالیتهای عادی شان متوقف میشود.
اخترشناسی ستارگان
(ستاره شناسی)
سحابی سیارهای مورچه. دفع گاز از ستاره مرکزی در حال مرگ
برخلاف الگوهای بی نظم انفجارات معمولی الگوهای متقارن نشان میهد.
مطالعه ستارگان و تکامل ستارگان در درک بهتر از نحوه تکامل
عالم بسیار مفید است .درک اختر فیزیک ستارگان با مشاهدات فضایی، درک نظریات مختلف
و شبیه سازی کامپیوتری امکان پذیر است .
فرایند شکل گیری ستارگان درمحلهایی که حاوی گرد و غبارغلیظ
هستند وبه ابرهای مولکولی عظیم یا سحابی سیاه شهرت دارند رخ میدهد. تکه ابرها درحالت
ناپایداری وتحت تأثیر جاذبه ستارگان اولیه را تشکیل میدهند. براثر پدیده جوش هستهای یک هسته داغ وبه اندازه کافی چگال تشکیل
شده و درنهایت به یک ستاره توالی اصلی تبدیل میشود.
ویژگیهای ستارهای که به وجود آمدهاست به جرم اولیه ستاره
بستگی دارد . هرچه جرم اولیه بیشتر بوده باشد، درخشندگی ستاره و سرعت مصرف
سوخت هیدروژن در هسته آن بیشتر است . با گذشت زمان سوخت هسته بیشتری نیاز است و
بنابراین هسته حجیم تر و چگال تر میشود. درنتیجه این واکنشها یک غول قرمز تولید میشود که تا زمان مصرف شدن همه سوخت هلیم عمر میکند.
ستارههای بزرگ در فرایندهای جوش هستهای از عناصر سنگین تر هم استفاده میکنند و
فازهای تکاملی دیگری به این فازها اضافه میشود.
سرنوشت ستاره به جرم آن بستگی دارد و ستارگانی که جرم آنها بیش
از ۴/۱ برابر جرم خورشید است به ابرنواختر تبدیل میشوند درحالیکه ستارگان کوچکتر به سحابیهای سیارهای
ودرنهایت به کوتولههای سفید تبدیل میشوند. جسم باقی مانده از
ابرنواختر یک ستاره نوترونی چگال است واگر جرم ستاره بیش از سه
برابر جرم خورشید باشد ابرنواختر به یک سیاه چاله تبدیل میشود.
ساختار رصد شده بازوهای مارپیچی کهکشان راه شیری.
منظومه شمسی درون کهکشان راه شیری درحال چرخش است که کهکشانی مارپیچی و بستهاست که یکی از اعضای
اصلی کهکشانهای Local Group محسوب میشود. منظومه شمسی مجموعهای از گاز، غبار، ستارگان و
دیگر اجرام است که نیروی جاذبه آنها را درکنار هم قرار دادهاست. ازآنجا که زمین
در بازوی خارجی پرگرد وغبار کهکشان راه شیری قرار دارد بخش عظیمی از این کهکشان از
دیدهمان پنهان است.
درمرکز کهکشان راه شیری یک برآمدگی میله مانند قرار دارد که
گمان میرود یک سیاه چاله بسیار بزرگ باشد در اطراف هسته چهار بازوی مارپیچ قرار دارند.
دراین ناحیه بسیاری از ستارگان شکل میگیرند و مملو از ستارگان جوان و نسل دوم ستارگان است . دراطراف دیسک، یک شبه کره کهکشانی
مسن تر که نسل اول ستارگان محسوب میشوند و همچنین مجموعهای از خوشههای دایرهای نسبتاً چگال قرار دارد.
درمیان ستارگان یک واسط بین ستارهای قرار دارد که ناحیهای
است حاوی مواد پراکنده. درچگالترین قسمت، ابرهای مولکولی از جنس هیدروژن ودیگر
عناصر نواحی تشکیل ستاره را تشکیل میدهند. سحابیهای تیره نامنظم (که در محدودهای
که توسط طول جینز مشخص میشود تمرکز یافتهاند) ستارگان نوزاد فشرده را تشکیل میدهند.
با تشکیل ستارگان با جرم زیادتر ابر تبدیل به ناحیه
HII میشود که درآن گازهای درخشنده و پلاسما قراردارند. طوفانهای
ستارهای و انفجار ابرنواخترها باعث پراکنده شدن ابر میشوند و درنهایت یک یا چند
خوشه باز از ستارگان تشکیل میشوند. این خوشهها در کنار هم کهکشان راه شیری را
تشکیل دادهاند . مطالعات سینماتیک ماده درکهکشان راه شیری و دیگر کهکشانها نشان
میدهد که جرم نامرئی درآنها بیش از جرم مرئی است بیشتر جرم کهکشان را هالههای
سیاه تشکیل میدهند طبیعت این ماده سیاه رنگ هنوز برای دانشمندان نامشخص است .
مطالعه اجرامی که درخارج از کهکشان راه شیری قرار دارند به یک
علم جدید تبدیل شده که شاخهای از اخترشناسی محسوب میشود. دراین علم نحوه پیدایش
و تکامل کهکشانها، ساختار و طبقه بندی آنها، کهکشانهای فعال وگروهها و خوشههای کهکشانی مورد بررسی
قرار میگیرند . بررسی گروهها وخوشههای کهکشانی در درک بهتر از ساختار کلی کیهان
نقش مهمی ایفا میکند.
دراین شکل چندین جرم حلقه مانند آبی رنگ رامشاهده میکنید که
تصاویر همان کهکشان هستند که با استفاده از اثر عدسیهای گرانشی از خوشه کهکشان زرد رنگ در وسط عکس کپی
برداری شدهاند. این عدسیها با استفاده از میزان گرانش خوشه نور را خم کرده و
تصویر اجرام دورتر را بزرگنمایی نموده و درآنها اعوجاج ایجاد میکند.
اغلب کهکشانها دارای شکل منحصر به فردی هستند که طبقه بندی
آنها را آسان میکند. به طورکلی کهکشانها به انواع مارپیچ، بیضوی، و نامنظم تقسیم
بندی میشوند.
همانطورکه از نام کهکشان بیضوی پیداست سطح مقطع این کهکشان بیضی شکل است . ستارگان در مدارهای تصادفی به
دور کهکشان میچرخند. دراین کهکشانها غبار میان ستارهای وجود ندارد و یا به ندرت
یافت میشود و نقاط تولید ستاره دراین نوع کهکشان بسیار کم هستند. ستارگان این
کهکشان عموماً مسن هستند کهکشان بیضوی عموماً درمرکز خوشههای کهکشانی یافت میشوند
و ممکن است در اثر ترکیب کهکشان بزرگ بهوجود آیند.
کهکشان مارپیچ معمولاً از یک صفحه دوار مسطح تشکیل شده که یک
برآمدگی میله مانند در مرکز آن قرار دارد و بازوهای نورانی مارپیچی از آن خارج میشوند.
این بازوها نواحی پر گرد و غباری هستند که درناحیه تولید ستاره قرار دارند و این
مناطق ستارههای جوان بسیار بزرگ رنگ آبی را در برابر دیدگانمان قرار میدهند.
کهکشانهای مارپیچ با هالهای از ستارههای پیر احاطه شدهاند. کهکشانهای راه شیری و آندرومدا کهکشانهای مارپیچ هستند.
شکل ظاهری کهکشانهای نامنظم درهم پیچیدهاست واین نوع از
کهکشان در دستهبندی بیضوی و مارپیچ جای نمیگیرند. حدود یک چهارم کهکشانها
نامنظم هستند و شکل نامنظم آنها ناشی از تعامل گرانشی با محیط اطراف است.
کهکشان فعال کهکشانهایی هستند که عمده انرژی که از آنها ساطع
میشود از منبعی به جز ستارگان و گرد و غبار تامین میشود. درمرکز این کهکشانها
هستهای فشرده قرار دارد که گفته میشود یک سیاه چاله بسیار عظیم است که به علت
جذب اجرام انرژی زیادی را تولید میکند. کهکشان رادیویی نوعی کهکشان فعال است که در بخش رادیویی
طیف بسیار درخشان بوده و زبانههای پرانرژی گاز را متساعد میکند. از میان کهکشانهای
فعالی که تشعشات پرانرژی ساطع میکنند میتوان به کهکشانهای سیفرت، اخترنماها و بلازارها اشاره کرد . گفته میشود که اختر نماها
درخشندهترین اشیا عالم هستند.
ساختار عظیم کیهان بر اساس گروهها و خوشههای کهکشانی شکل
گرفتهاست. دراین ساختار بزرگترین واحد کیهانی ابرخوشهها هستند. مجموعه مواد به فیلامانها و
دیوارههای کهکشانی تبدیل میشوند ودر میان آنها فضاهای خالی باقی میماند.
اگرچه دررشته اخترشناسی تلاشهای بسیاری برای درک بهتر طبیعت
جهان ومحتوای آن صورت گرفتهاست اما هنوز سوالهای بی پاسخی در پیش رویمان قرار
دارند شاید پاسخگویی به این سوالات مستلزم ساخت ابزارهای رصد جدید و پیشرفتهای
تازه در زمینه فیزیک نظریه و تجربی باشد.
- آیا سیارات خاکی در اطراف بقیه
ستارگان (به جز خورشید) هم قرار دارند ؟ اخترشناسان از وجود ستارگان بزرگ
واجرامی در اطراف ستارهها اطمینان حاصل کردهاند . بنابراین وجود سیارات
خاکی کوچکتر محتمل به نظر میرسد .
- آیا در بقیه
نقاط عالم حیات فرازمینی وجود دارد ؟ به
طور خاص آیا انسان درکرههای دیگر هم زندگی میکند؟ دراین صورت چگونه تناقض فرمی ( Fermi ) را توجیه میکنید
؟ وجود حیات درخارج از کره خاکی تبلیغات علمی و فلسفی بسیار مهمی را
درپی دارد .
- جنس ماده تاریک و انرژی تاریک از چیست ؟ شناخت
این مساله در درک تکامل عامل و سرنوشت آن بسیار مفیداست اما هنوز درباره آن
چیزی نمیدانیم.
ویکیپدیا
· ↑ Albrecht Unsöld, Bodo
Baschek, W.D. Brewer(translator). The New Cosmos: An Introduction to
Astronomy and Astrophysics. Springer. ISBN 3-540-67877-8.
· ↑ . retrieved on ۲۰۰۶-۰۹-۰۸.
· ↑ G. A. Tammann, F. K.
Thielemann, D. Trautmann. 2003. retrieved on ۲۰۰۶-۰۸-۲۲.
· ↑ Penston, Margaret
J.. 2002-08-14. retrieved on ۲۰۰۶-۰۸-۱۷.
· ↑ Calvert, James
B.. 2003-03-28. retrieved on ۲۰۰۶-۰۸-۲۱.
· ↑ . retrieved on ۲۰۰۶-۰۸-۱۰.
· ↑ Wolszczan, A.; Frail, D. A..
Nature 355 (1992): 145 – 147.
· ↑ ۸٫۰ ۸٫۱
Johansson, Sverker. 2003-07-27. retrieved on ۲۰۰۶-۰۸-۱۱.
· ↑ Pogge, Richard W.. New Vistas in Astronomy ed. 1997. retrieved on ۲۰۰۵-۱۲-۰۷.
· ↑ J. F. Bell III, B. A.
Campbell, M. S. Robinson. Remote Sensing for the Earth Sciences: Manual
of Remote Sensing. 3rd
ed. John Wiley & Sons, 2004. retrieved on ۲۰۰۶-۰۸-۲۳.
· ↑ E. Grayzeck, D. R. Williams.
2006-05-11. retrieved on ۲۰۰۶-۰۸-۲۱.
· ↑ Roberge, Aki.
1997-05-05. retrieved on ۲۰۰۶-۰۸-۱۱.
· ↑ Roberge, Aki.
1998-04-21. retrieved on ۲۰۰۶-۰۸-۲۳.
· ↑ The New Solar System.
J.K. Beatty, C.C. Petersen, A. Chaikin. 4th ed. Cambridge press, 1999. ISBN 0-521-64587-5.
· ↑ . retrieved on ۲۰۰۶-۰۶-۰۸.
|